BIG CITY. Werd onze tijd afgesteld in Brussel?

De eerste trein op het Europese grondgebied reed van Brussel naar Mechelen. Vanuit het toenmalige kopstation Brussel-Groendreef, waren we in België koplopers voor de uitbouw van het spoornet. Maar al snel stootten de treinreizigers op een probleem: de tijd. Tot die eerste trein kon de tijdsaanduiding verschillen van stad tot stad. Dat verschil kon wel oplopen tot 25 minuten. Hoe konden de reizigers dan op tijd de trein halen? Op welke tijd moesten ze zich daarvoor richten? Maar ook: wat met het gevaar voor mogelijke botsingen? De oplossing kwam van de bekende statisticus Adolphe Quetelet.

Voor de wetenschapper met een idee kwam voor een uniforme tijdmeting, werden klokken afgesteld aan de hand van zonnewijzers. Omdat niet elke stad op dezelfde lengtegraad ligt, bereikt de zon niet overal op hetzelfde moment haar hoogste stand. Pas met de uitbouw van het spoornet werd dat verschil in tijd een probleem.

De Belgische overheid gaf Quetelet in 1836 de opdracht om hiervoor een oplossing te vinden. De Brusselse wetenschapper – van Gentse origine – had al op verschillende vlakken zijn kunde bewezen. Hij was directeur van de Koninklijke Sterrenwacht en dankzij hem was België een van de eerste landen ter wereld met erg nauwkeurige temperatuurmetingen. Zijn onderzoek was pionierswerk voor latere weersvoorspellingen. Hij was daarnaast ook een wetenschapper die veel belang hechtte aan de sociale invloed van zijn uitvindingen. Deze opdracht paste dus perfect bij hem.

Hij kwam op het idee om de techniek van een meridiaanlijn toe te passen: een lijn die precies van het noorden tot het zuiden loopt. Het zonlicht, dat vanuit een opening binnenstraalt, kruist die lijn op het moment van de 'ware middag', om twaalf uur zonnetijd: het moment waarop de tijd tot zonsopgang en de tijd tot zonsondergang, net even lang zijn. Het moment dat de straal de lijn kruist duurt trouwens maar zes seconden.

Quetelet gaf de opdracht om 41 meridiaanlijnen te plaatsen over het hele land. De locaties hiervoor hadden wel wat voorwaarden. Het gebouw moest goed georiënteerd zijn. Verder moest de ruimte lang genoeg zijn, omdat de stand van de zon verschilt in de winter en in de zomer. De straal tijdens ware middag valt dus niet een heel jaar lang op dezelfde plek op de lijn. Hij wou ook dat de meridiaanlijn voor iedereen zichtbaar kon zijn, zodat het grote publiek toegang had tot de correcte tijdsaanduiding. Omwille van die criteria waren de eerste locaties die hij koos vaak kerken of kathedralen. Later plaatste hij ook meridiaanlijnen op pleinen, omdat hij besefte dat een kerk meestal sloot op de middag. Op een plein werkte hij met de schaduw van een bol, die pal op de middag op de meridiaanlijn kwam te staan.

Brusselse tijd

De eerste meridiaanlijn tekende hij in de kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele. Die lijn werd de nulmeridiaan. Quetelet berekende hoeveel lengtegraden de meridiaanlijnen in andere steden afweken van die in Brussel. Zo kon hij via een tabel berekenen hoeveel de ware middag op die plekken verschilde van Brussel. De tijd in de rest van het land werd afgesteld op de meting in Brussel: onze nationale tijd was dus Brussels.

Jammer genoeg voor Quetelet – die ongelofelijk veel werk stak in de uitbouw van dit project – waren de tijdsmetingen met meridiaanlijnen snel achterhaald. Een paar jaar later – in 1840 – werd de Brusselse tijd rechtstreeks vanuit Brussel doorgeseind via de telegraaf. Amper 11 van de 41 geplande meridiaanlijnen zijn ook echt aangelegd.

Vandaag zijn nog altijd enkele van die meridiaanlijnen te bewonderen. Bijvoorbeeld in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal in Antwerpen of op de Grote Markt van Brugge. En de nulmeridiaan, die ligt nog steeds te blinken in de kathedraal van Sint-­Michiel en Sint-Goedele in Brussel

BIG CITY: stel zelf je vraag

Elke week gaat BRUZZ met Big City op zoek naar antwoorden op jouw vragen over Brussel. Vragen allerhande over jouw stad stel je online aan de redactie.

De vraag met de meeste voorkeuren wordt onderzocht en beantwoord.

Ook een vraag over Brussel? Zet onze journalisten aan het werk en stel je vraag via het formulier.

> Meer over Big City