De maakbare stad: Jacques Francksquare

Brussel verandert elke dag, en vaak kunnen we ons al snel niet meer herinneren hoe een plek er vroeger nu weer uitzag. Over het stukje Sint-Gillis aan de Fontainasstraat en de Jacques Francksquare, een nieuwbouwwijk uit het begin van de jaren 1970, valt wel wat te zeggen.

De Jacques Francksquare en de Vlogaertstraat werden pas aangelegd begin jaren 1970. Heel wat oude huizen gingen toen tegen de vlakte en werden vervangen door nieuwbouw en de twee woontorens van 18 verdiepingen die er vandaag nog staan. De Fontainasstraat (te zien op de foto's) werd al veel eerder, omstreeks 1850, aangelegd. Tot halverwege de 20ste eeuw was hier, net als in de hele Zuidwijk, heel wat industriële activiteit. Pierre Dejemeppe maakt in zijn boek "Sint-Gillis. Geschiedenis van straatnamen" melding van garages, een distilleerderij en een gieterij. Zoals wel vaker het geval is geweest in Brussel in de jaren 1960 en 1970, blijkt ook hier dat de afbraak van een oude wijk lang nazindert.

Franck en Fontainas

In 2018 en 2019 werd werk gemaakt van een nieuw jasje en na iets meer dan een jaar waren in januari 2019 de werken aan de Jacques Francksquare afgerond.

Het plein, genoemd naar Jacques Franck, de socialistische burgemeester van Sint-Gillis van 1957 tot 1973, werd toen gerenoveerd in het kader van het wijkcontract Fontainas (genoemd naar de liberale politicus André-Napoléon Fontainas (1807-1863.) Die was Brusselse volksvertegenwoordiger, schepen van Openbaar Onderwijs en burgemeester van Brussel-Stad van 1860 tot 1863. Naar hem werden ook de Fontainasstraat en het nabijgelegen Fontanaishof genoemd, net als het Fontainasplein in Brussel-centrum. Overigens werd toen niet alleen de Jacques Francksquare heringericht, maar ook het Heldenplein, de Vlogaertstraat, de Fontainasstraat, een deel van de Hallepoortlaan en de Vorstsesteenweg. Tijdens de werken werden onder andere de voetpaden breder gemaakt, werden er 78 bomen aangeplant en werden er extra fietsenrekken geplaatst. Ook het sportterrein werd vernieuwd.

Toenmalig burgemeester Charles Picqué (PS) toonde zich verheugd over het einde van de werken. “De renovatie van het plein en de omgeving kadert in een ruimere visie die al enkele jaren de vernieuwing van dit deel van Sint-Gillis nastreeft. Al deze projecten vormen nu één gerenoveerd geheel", liet hij weten in een persbericht.

Nochtans toonden niet alle buurtbewoners zich tevreden over de heraanleg en de beperkte inspraak die ze daarin gekregen hadden. Een veelgehoorde kritiek was het gebrek aan zitbanken op het plein. Het moeizame verhaal van de heraanleg van de Jacques Francksquare is verweven met het lot van de frituur die daar decennialang stond. (lees verder onder de afbeelding)

De Griekse saga van frituur Fontainas

Frituur Fontainas, in handen van een Griekse familie, maakte deel uit van de wijk sinds de jaren 1970, maar kreeg in de zomer van 2013 een brief van de gemeente waarin de vergunning werd opgezegd. De frituur moest sluiten tegen juli 2014. In die brief werd verwezen naar de heraanleg van de buurt, zonder daarover in detail te treden. Door enkele telefoontjes naar de gemeente kwam BRUZZ te weten dat het ging om werkzaamheden rond de twee woontorens aan de Jacques Francksquare, achter de frituur. De federale Brusselspaarpot Beliris zou er, zo werd toen gezegd, ten vroegste in 2015 met omvangrijke ingrepen beginnen. Een woordvoerder benadrukte dat de gemeente niet tegen een frituur was: "Ook in de toekomst kan er een frituur blijven aan de Hallepoort. De huidige uitbaters zullen dan mee kunnen bieden voor de nieuwe vergunning."

Het frituurverhaal werd al snel nijdig. De uitbater deelde aan BRUZZ zijn vermoeden dat de moeder van een voormalige waarnemende burgemeester mogelijk iets te maken had met de flessen urine die regelmatig op het dak van de frituur belandden: "Die vrouw zorgt al jaren voor problemen. En zie, wij moeten weg en ons dak blijft droog."

De werken aan de Jacques Francksquare werden uitgesteld, maar in 2017 kreeg uitbater Nikos Barsakis een nieuwe brief waarin stond dat zijn frituur voor 15 september weg moest. De uitbaters gingen in beroep tegen de beslissing van de gemeente bij de Raad van State, maar die oordeelde dat de gemeente Sint-Gillis het recht aan zijn kant had. Uiteindelijk werd de uiterste datum voor afbraak nog eens verschoven naar 15 november, maar op 7 december 2017 's ochtends startte de gemeente uiteindelijk zelf met het afbreken van de frituur, op kosten van Barsakis. "De aanwezigheid van de frituur bemoeilijkt momenteel het verloop van de werf voor de heraanleg van de Jacques Francksquare en de Vorstsesteenweg," liet Sint-Gillis weten.

Waarom was de heraanleg nodig? Dit stukje Sint-Gillis kampte al langer met onlusten en vandalisme. FM Brussel, de voorganger van BRUZZ radio, maakte in 2007 al melding van uit de hand gelopen overlast door jongeren in 2007.

Al snel bleek dat de problemen met jongerenbendes en drugsdealers niet verdwenen waren na de opknapbeurt van het plein in 2019. Zo bleek de Fioul Gang de Jacques Francksquare toen als thuisbasis te hebben. Die bende kwam in het nieuws nadat ze in 2020 een 16-jarig Frans meisje voor 2.000 euro hadden ‘gekocht’ van haar vriendje en in de prostitutie hadden gedwongen. Evenzeer kwam ook de speciale nabijheidspolitie zelf in opspraak na beschuldigingen beschuldiging van machtsmisbruik door jongeren en hun moeders. Er waren toen ook verschillende betogingen tegen het soms hardhandige optreden van Uneus.

In mei 2021 werd een politieagent in burger van de speciale nabijheidspolitie Uneus door een dertigtal jongeren in elkaar geslagen, vermoedelijk nadat hij door een van hen werd herkend. Eerder al werd het vrouwelijke hoofd van dezelfde politiedienst geviseerd. Er werd destijds onder meer vuurwerk aan de achterruit van haar auto bevestigd en een molotovcocktail door de ruit van het politiecommissariaat gegooid. De wijk rondom de Jacques Francksquare staat al jaren gekend als chaud, benadrukte iedereen die BRUZZ toen ter plaatse aansprak.

Voetballen op de grootste wafel ter wereld

Deze zomer, in juli 2022, kreeg het nieuwe omnisportterrein (twee basketbalterreinen naast elkaar aan de korte zijde en een voetbalveld aan de lange zijde) een vloerschildering van een enorme Brusselse wafel met slagroom door kunstenares Katrien Vanderlinden en zes jongeren uit de buurt. Het gaat om een tijdelijke schildering, waarvan de verf geleidelijk zal verdwijnen, in het kader van het VGC-project Playcation, een experiment van de Vlaamse Gemeenschapsommissie rond speel- en sportimpulsen. Een speelse en mediagenieke ingreep, maar BRUZZ stelde zich toen ook vragen bij het nut van dergelijke ingrepen voor de buurt op langere termijn.

Aan BRUZZ vertelde Willem Stevens (one.brussels-Vooruit), schepen voor Jeugd en Stadsvernieuwing in Sint-Gillis, deze zomer nog dat de aanleg van de Jacques Francksquare voor verbetering vatbaar is: “We maken via het nieuwe wijkcontract Zuid middelen vrij voor een echte upgrade van deze square, die we samen met buurtbewoners en jongeren willen realiseren. BRUZZ maakte ook eerder melding van de kritiek dat het plein toch vooral is afgestemd op jongens en mannen, waardoor meisjes en vrouwen maar zelden gebruik maken van de volledige openbare ruimte. Er blijft dus heel wat werk aan de winkel opdat de Jacques Francksquare een aangename plek voor iedereen zou worden.

Wat is er te zien op de foto uit 1980? In de rechterbenedenhoek zien we de gevel van café "Au rallye d'Ostende": een verwijzing naar de 12 Uren van Oostende, een rallywedstrijd die van 1965 tot en met 1973 werd gereden in en rond Oostende, georganiseerd door Automobile Club d’Ostende et du Littoral (ACOL.) Op de foto links lijkt het erop dat het café in 1980, net als de rally zelf, al een tijdje verleden tijd was. Verschillende uitbaters passeerden sindsdien de revue, maar op de foto rechts kunnen we zien dat de zaak vandaag een snack/friture/kebap is.

Guy Cudell

Links op de foto uit 1980 zien we een verkiezingsposter die PS'er Guy Cudell aanprijst. Bovenop het billboard prijkt de slogan "Sint-Gillis, gemeente van Europa." Cudell is vooral bekend als burgemeester van Sint-Joost-ten-Node, maar was ten tijde van de foto links ook tweemaal kortstondig Staatssecretaris van het Brussels Gewest in de regering Martens II (23 januari 1980 tot 9 april 1980) en Martens III (18 mei 1980 tot 7 oktober 1980.) Later, op 24 juni 1984 (en dus na de foto) werd Cudell ontvoerd en werd er 40 miljoen Belgische frank (ongeveer 1 miljoen euro) losgeld gevraagd. De juiste omstandigheden werden nooit volledig opgehelderd, maar hij zou zichzelf bevrijd hebben en kunnen vluchten Het verhaal doet een beetje denken aan de ontvoering van Paul Vanden Boeynants in 1989 door de bende van Patrick Haemers. VDB werd pas vrijgelaten na betaling van 63 miljoen Belgische frank: de jaren 1980 waren woelige en onzekere tijden.

Wat zien we verder nog op de foto uit 1980? Frietkot Fontainas in een caravan en vooraan in beeld zien we een wegwijzer die ons naar het gemeentelijk zwembad Victor Boin in de Wipstraat wat verderop moet leiden.

Op de nieuwe foto van deze zomer valt de grote muurschildering op van een naakte man op de grote bakstenen blinde muur. De tekening past in een hele reeks seksueel getinte graffiti die sinds 2016 her en der in Brussel verscheen.

Woontorens

De twee woontorens werden gebouwd tussen 1970 en 1974 door architect Yvan Obozinski en in opdracht van de Foyer Saint-Gillois. Een derde gebouw, dat in 1978 een kinderdagverblijf en een centrum voor de derde leeftijd had moeten huisvesten, werd uiteindelijk nooit gerealiseerd. In 1991, minder dan twintig jaar na de bouw, werden de twee torens verregaand gerenoveerd door architect Jean-Pierre Jourdain, zoals ook te zien is op de foto rechts. Het was bij deze renovatie dat de balkons en loggia's verdwenen.

Is de wijk rond de Jacques Francksquare en de Fontainasstraat een probleemwijk? Voortgaande op alles wat we hierboven verteld hebben zou je dat, ondanks alle inspanningen en inroepen van relativiteit, wel kunnen zeggen. Gevraagd naar de hotspots voor drugsverkoop in politiezone Zuid, noemde woordvoerster Sarah Frederickx de omgeving rond Jacques Franck recent nog een “blijvend aandachtspunt”. Maar het is vooral een erg dichtbevolkte wijk in laag Sint-Gillis, gekneld tussen de Kleine Ring aan de Hallepoort, het gezellige Sint-Gillisvoorplein en de al dichtbevolkte wijken rond het Zuidstation. Tussen dat alles ligt aan de Jacques Francksquare de gemeentelijke basisschool Ulenspiegel met een 300-tal leerlingen, vooral met leerlingen uit de wijk zelf.

Wie vandaag langs de Jacques Francksquare wandelt, ziet ook wel dat de buurt leeft: het omnisportterrein met de wafel wordt druk gebruikt: we zagen er deze zomer voetbal, basketbal en hockey spelen. Een hele reeks plantenbakken, in alle maten en soorten, tonen burgerinitiatief met groene vingers. De stadswachters doen hun ronde, en netheid krijgt hier duidelijk aandacht. Stedenbouw kan helpen bij het creëren van een aangename en veilige leef- en woonruimte, maar het volstaat niet als enige oplossing.

En frituur Fontainas? Die is nooit teruggekeerd, en er kwam ook geen concurrent in de plaats. Op de plek waar de frituur stond, ligt vandaag een grasheuveltje tussen de nieuw aangelegde kronkelpaadjes. De boom die ook al op de herfstfoto uit 1980 centraal stond, zorgt vandaag, in de zomer van 2022, voor wat kleur en ademruimte. De 78 nieuwe bomen die bij de renovatie in 1991 werden aangeplant doen hetzelfde.