BIG CITY. Waarvoor dient de opening onderaan de voordeur van veel Brusselse huizen?

In de gevel van veel huizen zie je een holte naast de voordeur, een soort nis met ijzeren lemmet. Waarvoor dient dat?

In een hondendrol trappen, het overkomt de meest voorzichtige citytripper. Begin twintigste eeuw zou een van de vele voetenkrabbers in Brussel je dan te hulp schieten; die liepen met borstel en krukje in de hand door de straten om schoenen te poetsen. Maar evengoed veegde je het vuil van je zolen in een holte naast de voordeur, want daarvoor diende die, als voetschraper.

Vandaag herinneren nog heel wat gevels aan dat gebruik. Voetschrapers zijn vaak prachtig versierd en bestaan in alle vormen en maten. Soms eenvoudig, met recht lemmet, wat doet denken aan de boer die zijn klompen afschraapte met schraapijzer. Soms frivoler met een gietijzeren kader rond de nis, in Brussel vooral nog terug te vinden in de buurt rond de Naamsepoort en Elsene. Of harmonieus, zoals de exemplaren in art-nouveaustijl, verwerkt in de gevel.

Hoewel de oudste voetschrapers van het land waarschijnlijk in het begijnhof van Lier te vinden zijn, is de verscheidenheid in Brussel enorm. Dat zag je ook in de catalogi van de Brusselse ijzergieterijen, die ze tot in Rome bekeken om er een model van Belgische makelij uit te kiezen.

Eerste trottoirs

De eerste voetschrapers in Brussel kwamen er waarschijnlijk in de Hertogstraat, aan het Warandepark. Niet toevallig daar, want tussen 1775 en 1785 verrees er het Parkkwartier, waar de Brusselse elite woonde. Die hield steeds meer van wandelen, een toen nieuwe vrijetijdsbesteding. De eerste trottoirs van Brussel waren dan ook in diezelfde Hertogstraat te vinden, al liepen veel voetgangers meestal nog midden op straat, tussen de paarden (en hun gevoeg), karren en andere rijtuigen, die de modder deden opspatten, met vuile schoenen tot gevolg.

Een voetschraper aan de voordeur was dus een handig ding dat steeds meer opdook in het straatbeeld, zeker bij de aanleg van nieuwe wegen. Een goed voorbeeld daarvan is de 19e-eeuwse Fermerijstraat in de Begijnhofwijk. Zoals in de Hertogstraat, is dat een wijk die planmatig werd aangelegd. De voetschrapers waren in beide straten oorspronkelijk allemaal dezelfde en zaten verwerkt in de gevel, om te voorkomen dat voetgangers erover zouden struikelen.

Naarmate Brussel meer verstedelijkte, vanaf de tweede helft van de 19e eeuw, verloor de voetschraper aan belang. Bewoners van de verder gelegen wijken kwamen niet meer te voet naar de stad, maar namen andere vervoersmiddelen, zoals de omnibus en later het openbaar vervoer of de wagen. Straten lagen er ook alsmaar properder bij, zeker vanaf het begin van de 20e eeuw, toen de auto paard en koets verdrong.

Minder voetgangers en propere straten maakten de voetschrapers minder nuttig. Veel schrapers verdwenen dan ook bij gevelrenovaties of de afbraak van huizen. Op andere plaatsen bleef niet meer dan een gat over. Sommige exemplaren vonden een tweede leven als bloempothouder of dienen om een fiets aan vast te maken, tenzij je er je voeten aan veegt natuurlijk.

Meer weten? Lees het in Décrottoirs! Voetschrapers! Boot scrapers! van Laurence Rosier en Christophe Holemans.

• VOLGENDE KEER Leiden de Sint-Jakobsschelpen op straat je echt naar Compostella?