Criminologen VUB: 'Kennis risicoprofielen is te laag'

De politiek creëert een illusie door het terrorismeprobleem op het migratievraagstuk af te schuiven. Dat zeggen VUB-criminologen Kristof Verfaillie en Kasia Uzieblo in een dubbelgesprek. De twee experts vragen om het “buikgevoel” te verlaten en meer gebruik te maken van “wetenschappelijke methodes” om radicalisering op te sporen.

Wat maakt iemand tot een mogelijke terreurdreiging in ons land? Politie, parket, staatsveiligheid en het Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse OCAD moeten zich er dagelijks over buigen, maar volgens VUB-professoren Kasia Uzieblo en Kristof Verfaillie gebeurt dat nog te weinig wetenschappelijk. Zo ontstaan er arbitraire categorieën, zeggen ze, zoals illegaliteit. “Toen Jürgen Conings (ex-militair, red.) een extremistische dreiging vormde, hebben we op geen enkel moment een discussie gevoerd over het al dan niet opsluiten van alle militairen. Terecht, want we zagen als maatschappij snel dat we zijn persoon moesten differentiëren van zijn groep,” zegt Uzieblo, gespecialiseerd in forensische zorg. “Waarom doen we het dan nu wel?”

De criminologen houden hun betoog een week na de aanslag op twee Zweedse voetbalsupporters in Brussel. Dader Abdeslam Lassoued bleek illegaal in ons land en moest eigenlijk uitgeleverd worden aan zijn thuisland Tunesië, maar dat verzoek raakte zoek bij het Brusselse parket. De oppositie, maar ook meerderheidspartijen Vooruit, Open VLD en CD&V vroegen prompt een strakker terugkeerbeleid, met gesloten opvangplaatsen en woonstbetredingen.

Waarom heeft de politiek het migratiebeleid, in plaats van de veiligheidsvraag, zo fel uitgespeeld?
Kristof Verfaillie: Omdat je op die manier de indruk wekt dat het probleem makkelijk onder controle te brengen is. Je legt de focus op een duidelijk identificeerbare groep, de illegalen. Het gaat over mensen die niet zijn zoals wij en die je, of dat wil men doen uitschijnen, redelijk eenvoudig kan verwijderen uit de samenleving door ze op te sluiten of terug te sturen. Het enige waar je nog van afhangt, is de welwillendheid van andere landen om die mensen terug te nemen. Daarmee lijkt de kous af.
Kasia Uzieblo: Je creëert de illusie dat we het probleem terrorisme opgelost krijgen door het migratievraagstuk op te lossen, terwijl het veel complexer is dan dat. Een relatief beperkte groep mensen zonder papieren vormt een risico op het plegen van ideologisch geïnspireerd geweld, toch scheren we ze allemaal over dezelfde kam. Om terrorisme echt te bestrijden, moeten we die risico's correcter inschatten en alle informatie op de juiste plek krijgen. Dat blijkt nu nog een probleem.

Is er na de aanslagen van 2016 dan niets gebeurd om die dreiging beter in te schatten?
Verfaillie: De aanpak van terrorisme is zeker geprofessionaliseerd. Het inlichtingenwerk bij de lokale politie is verbeterd, er wordt veel meer informatie gedeeld en er zijn structuren opgericht om dreigingen te capteren. Alleen stellen wij vast dat het nog altijd moeilijk loopt om menselijk gedrag in te schatten. Kijk bijvoorbeeld naar de lokale integrale veiligheidscellen (van gemeente, politie en maatschappelijke spelers als onderwijs en OCMW, red.): daar zitten een heleboel mensen samen, maar waarom zij bepaalde dossiers selecteren, is weinig wetenschappelijk onderbouwd. Dat is een enorm beletsel voor adequate terreurbestrijding. Het is nu tijd voor die volgende stap.

De lokale veiligheidscel van Schaarbeek had Lassoueds dossier wel degelijk besproken. Maar we weten dus niet of zulke overlegplatformen goed werken?
Uzieblo: Dat is met veel initiatieven zo: voor echte evaluatie is er geen geld. Dat merk ik bij het aanvragen van onderzoekfondsen. Er zijn de voorbije jaren veel plannen gelanceerd, soms los van elkaar. Of die ook zinvol zijn, horen we te weinig. Dat is niet alleen wetenschappelijk interessant. Ook als burger wil ik weten of mijn belastinggeld efficiënt besteed wordt. (Lees verder onder de fotomontage)

Verfaillie: Er bestaan wetenschappelijke modellen waarop je een dreigingsinschatting kan baseren, maar vandaag worden die niet echt gebruikt.
Uzieblo: Wij horen nog te vaak dat er naar uiterlijke tekens wordt gekeken, zoals een baard laten groeien of naar de moskee gaan. Dat kan een signaal zijn van radicalisering, maar niet noodzakelijk. En of iemand echt een risico vormt, hangt ook af van zijn persoonskenmerken en omgevingsfactoren. Hoe we alle informatie bij elkaar krijgen om zo'n inschatting degelijk te maken, moeten we diepgaander analyseren.

Hoe doe je dat bij mensen die per definitie onder de radar willen blijven?
Uzieblo: In dit geval was die persoon wél bekend. Lassoued stond wel degelijk op de radar. Het grote gevaar van de focus op illegalen, is dat men veel te veel mensen in het veiligheidssysteem zuigt. Je kan niet die immense groep opvolgen zonder te weten wie daarin een probleem vormt en wie niet. Dat is geen zinvolle besteding van geld en personeel.

Feit blijft: Tunesië had de uitlevering van Lassoued gevraagd. Had men dat gedaan, dan was er geen aanslag geweest.
Verfaillie: Misschien niet, maar dit is maar één dossier. Wanneer het beleid die redenering doortrekt, viseren ze een hele groep. En dat kan net zorgen voor suspect communities: mensen die het gevoel krijgen dat zij continu onder de loep liggen van een heel systeem. Dat leidt tot vervreemding en uiteindelijk mínder informatiedeling. Zo verliezen de veiligheidsdiensten voeling met wat er leeft. We moeten opletten dat dat hier niet gebeurt bij mensen zonder papieren.

Waarop moeten de veiligheidsdiensten volgens de wetenschap wél letten?
Uzieblo: We weten dat verschillende persoonlijkheidsfactoren meespelen bij terroristisch geweld. Dat kunnen antisociale gedachten zijn of een verleden van antisociaal gedrag, maar ook paranoïde gedachten of suïcidale gedachten. En dan zijn er nog sociale factoren die risicovol kunnen zijn, zoals contacten met peers die een radicaal en gewelddadig gedachtegoed voordragen. Het gaat nooit over één aspect. Het is een kwestie van al die puzzelstukken samen te leggen.
Verfaillie: ​​​​​​​Je zou verbaasd zijn van het soort informatie die je proactief kan samenleggen, als iedereen weet waar ze naar moeten kijken. Net dat is vandaag niet zo evident. Een risicoanalyse maak je niet op basis van een buikgevoel.

Stel dat je zo'n wetenschappelijk profiel kan opstellen van radicale terroristen, had de aanslag van maandag dan vermeden kunnen worden? Lassoued lijkt – voorlopig – een lone actor.
Uzieblo: Dat is een probleem en we beweren zeker niet dat we alle mogelijke dreigingen uit de maatschappij kunnen krijgen. Wie in z'n eentje plannen maakt en waar de omgeving geen duidelijke tekens ziet, is heel moeilijk te vinden. Maar zelfs bij lone actors zie je achteraf dat ze vaak niet helemaal losstaan van bepaalde groeperingen of dat er al tekenen waren dat een risicovolle situatie dreigde. Al geldt ook: was deze aanslag gepleegd door iemand met een mentale stoornis, dan hadden we vandaag weer een heel andere discussie gehad, met heel andere voorstellen.

Elk radicaal persoon is alvast minder gevaarlijk zonder wapen. Moeten we niet eerder de illegale wapenhandel in Brussel aanpakken?
Uzieblo: Dat is uiteraard nodig, maar deze persoon had ook een aanslag kunnen plegen met een mes. De vraag naar risico-inschatting blijft dan even belangrijk.

Welke rol ziet u voor de werking van het Brusselse parket? Daar liggen nog meer dan zevenduizend dossiers op de plank. Geeft dat een gevoel van straffeloosheid, waarin zwaardere criminaliteit en terrorisme kunnen groeien?
Uzieblo: ​​​​​​​Een snelle reactie op diefstal en andere criminaliteit is nodig, maar we weten dat bestraffing weinig uithaalt tegen recidive. Er is ook een groep mensen die binnen de gevangenis radicaliseert. We moeten dus durven te kijken naar preventie. Soms zijn begeleidingstrajecten zinvoller dan gevangenissen.

Dan spreken we over deradicalisering?
Verfaillie: Ja, daar is de voorbije jaren heel wat vooruitgang geboekt, maar ons land loopt ongelofelijk achterop als het gaat om aangepaste hulpverlening. Dát moet de prioriteit zijn. Je kan alle risico-inschattingen maken die je wil, maar als er geen capaciteit is om die mensen aan te spreken en hun neiging tot geweld te verkleinen, is dat allemaal voor niets. In het forensische zorgaanbod moet veel meer geïnvesteerd worden.

Vinden jullie dat wij forensische zorg moeten aanbieden aan iemand die hier eigenlijk niet mag zijn?
Uzieblo: Die vraag staat los van deze zaak. Ik stel vooral vast dat er nog weinig kennis is over forensische zorg in de opleidingen psychologie, sociaal werk en psychiatrie. Zien hulpverleners de risico's wel op tijd en weten ze hoe ze erop moeten reageren?
Verfaillie: Het is niet de bedoeling dat iedereen politieman wordt en op basis van een basiscursus risicofactoren zelf wat inschattingen begint te maken. Dat is absoluut niet waar wij voor pleiten. We vragen wel meer kennis in de platformen die daar al voor bestaan. Op lokaal niveau, bij de gemeenten, maar ook hogerop bij politie en justitie.

Hebben jullie de indruk dat het Brusselse parket dat echt begrijpt? De mea culpa bleef dit weekend beperkt tot extra personeel.
Verfaillie: Men kijkt vanuit de urgentie van de dag, dat begrijp ik. Maar alleen in extra mensen en middelen voorzien, heeft geen zin. Ik geef een voorbeeld: een van mijn eerste onderzoeken, vijftien jaar geleden, ging over het Zuidstation. Toen wisten we ook al dat het station een snijpunt was van illegale migratie en dak- en thuisloosheid, en
zagen we een gigantische verkaveling van bevoegdheden. Er is nauwelijks iets veranderd. De verloedering is alleen maar toegenomen en telkens wanneer er iets gebeurt, zie je dezelfde reflex: men komt met een aantal camera's, politici en veiligheidsdiensten ter plaatse 'opkuisen' en men is weer weg. Op een proactieve, geïntegreerde visie op veiligheid blijft het wachten.

Is dat niet wat het nationale crisiscentrum nu probeert? Die zit met de burgemeesters en Spoorwegen rond de tafel. En de Stad Brussel wil drugsverslaafden in ziekenhuizen opvangen.
Verfaillie: Als ik al vijftien jaar dit soort aankondigingen hoor, zonder structureel gevolg, dan begrijpt u dat ik voorlopig terughoudend ben om de fanfare boven te halen. Ik ben voorlopig niet zo optimistisch. Er is een gezamenlijke, probleemgestuurde aanpak nodig met relevante partners uit de buurt. Een Kanaalplan voor het Zuidstation.