Een vaccin tegen kanker: ‘En toch is het altijd weer zoeken naar geld voor ons onderzoek’

Grootste wetenschapstalent van de Lage Landen, innovator under 35 en, inhoudelijk dan: ontwikkelaar van een vaccin tegen kanker. Zo wordt Damya Laoui (VUB) het vaakst omschreven. Met haar onderzoek deed ze net een nieuwe, veelbelovende ontdekking, maar dat succes behaalde ze niet alleen. “Mijn grootste talent is dat ik mij goed weet te omringen.”

Wie ooit naar de tekenfilmserie 'Er was eens ... het leven' gekeken heeft, herinnert zich vast nog de kleine, grappige wezentjes die als monsters of soldaten het menselijke lichaam aanvallen dan wel beschermen. Die wezentjes vormen de wereld van VUB-kankeronderzoekster Damya Laoui (36), die bezig is met de ontwikkeling van een vaccin tegen kanker. “Wat in die tekenfilm verteld wordt, is vrij accuraat,” zegt ze, “en het heeft me er mee toe aangezet om voor de immunologie te kiezen als studiedomein.”

Voor wie biologie maar een vage herinnering meer is: onze immuniteit hangt af van witte bloedcellen, 'soldaten' die ons lichaam beschermen tegen bacteriën en virussen, maar ook tegen kankercellen. In een hopelijk niet zo verre toekomst krijgen die soldaten hulp van generaal Laoui. Zij vond enkele jaren geleden een manier om de dendritische cellen – zeg maar de verkenners in ons lichaam – een zetje te geven richting lymfeknopen, waar de soldaten na die waarschuwing een leger aanmaken. En zo kan het lichaam de kankercellen met verse troepen te lijf gaan.

In 2017 riep het Massachusetts Institute of Technology (MIT) haar daarom uit tot een van de 'Innovators under 35 Europe'. Een jaar later werd ze door New Scientist uitgeroepen tot het grootste wetenschapstalent van de Lage Landen. Een toptalent dus, dat wij echter gewoon aan het werk kunnen vinden op de achtste verdieping van een doolhof genaamd 'gebouw E', op de VUB-campus in Elsene. Ze bereidt er onder meer de klinische studie voor, die uiteindelijk tot een vaccin moet leiden tegen kanker.

Maar dat loopt niet van een leien dakje.
Damya Laoui: Ik had geen benul van alles wat er na het werk in het labo bij komt kijken. Dat blijkt administratief en financieel een zware last. Zo'n klinische studie, met onder meer een test op grote groepen, is heel duur. Daarom zijn we nu op zoek naar geld via organisaties zoals Kom op tegen Kanker, Stichting tegen Kanker en het VUB-Yamina Krossa fonds. Met geld uit dat laatste fonds zitten we nu bijna aan de 400.000 euro die we nodig hebben voor een toestel voor de klinische studie. Maar er zijn nog veel meer kosten.

Het is toch vreemd dat de VUB zelf niet bijpast voor zo'n veelbelovend onderzoek? Het gaat tenslotte om een vaccin tegen kanker.
Laoui: Ja, maar ingenieurs en psychologen hier verrichten ook baanbrekend onderzoek. Nu moeten we vooral op zoek gaan naar beurzen, waarvan een deel trouwens ook van de VUB komt. Maar we vinden die wel.

En de industrie wil niet investeren?
Laoui: Die is minder geïnteresseerd, omdat het vaccin dat we ontwikkelen van het lichaam zelf komt. Het is niet te produceren en dus kunnen ze er ook geen grote winsten mee maken.

Kunt u nog even uitleggen wat u precies ontdekt hebt?
Laoui: Kankercellen corrumperen andere bloedcellen in een tumor, wat betekent dat bijvoorbeeld ook de witte bloedcellen naar de kanker 'overlopen', en de overige witte bloedcellen mee onderdrukken. Vóór ons onderzoek dacht men dat álle cellen in die tumor corrupt waren. Dus ook de dendritische cellen, zeg maar de verkenners die de kankercel herkennen en er vervolgens het leger bij halen. Maar wij hebben twee soorten dendritische cellen ontdekt die niét corrupt worden.

En daar kun je een vaccin van maken?
Laoui: Als de arts de tumor weghaalt, kunnen wij die goeie dendritische cellen isoleren om ze vervolgens weer in het lichaam te spuiten. Die worden niet meer gehinderd door kankercellen en overlopers. Ze kunnen zich vrij bewegen in het hele lichaam om er uitzaaiingen op te sporen, en indien nodig het leger erbij te halen. Dat laatste is heel belangrijk, want de meeste mensen overlijden aan die uitzaaiingen. Daarnaast bouwen dendritische cellen ook een soort geheugen op, waardoor patiënten beschermd worden tegen herval.

Dit alles is getest op muizen en het werkt?
Laoui: Ja.

Hoe goed?
Laoui: ​​​​​​​Dat hangt af van het kankertype en de soort dendritische cellen die we gebruiken. Al hebben we daarin wel net een belangrijke ontdekking gedaan.

Vertel!
Laoui: We hebben ontdekt dat er behalve de zogenoemde dendritische cel cDC1, waarvan geweten is dat die soldaten traint, nog een ander dendritische cel is, de cDC2, die ook de soldaten kan activeren. Tot nu dachten we dat cDC2 enkel maar de hulpsoldaten oppikte, die de echte soldaten van wapens voorzien. Nu blijkt dus dat cDC2 een veel groter potentieel heeft. Dat lijkt banaal, maar het is een redelijk grote ontdekking in ons veld. Bepaalde tumoren die niet zo gevoelig zijn voor therapie op basis van cDC1, kunnen we nu wel helpen. Althans, dat moeten we nu testen.

Dit alles doe je vanuit de VUB. Een gerespecteerde instelling natuurlijk, maar kriebelt het niet om naar echte topuniversiteiten zoals het MIT of Harvard te gaan?
Laoui: Euhm ... neen (lacht). Na mijn doctoraat heb ik bij Harvard gepostuleerd voor een postdoctoraat en ik mocht daar beginnen. Maar toen werd ik zwanger en ik zag het niet zitten om ginds te bevallen, met een kort moederschapsverlof et cetera. Na ons eerste kindje ging ik in Zwitserland werken. Maar toen ik weer zwanger werd, besliste ik om gewoon terug te keren naar België, als ik tenminste een goeie positie zou krijgen. En die kreeg ik hier, op de VUB. Ons labo is daarenboven gelinkt aan het Vlaams Instituut voor Biotechnologie (VIB), dat top is in België en wereldwijd als uitstekend wordt aangezien. Als ik zeg dat mijn labo deel uitmaakt van het VIB, is men meteen vol bewondering. Neen, we zitten hier eigenlijk echt wel goed.

Maar u woont zelf niet in Brussel?
Laoui: Neen. Ik heb drie jaar aan het kerkhof van Elsene gewoond, maar toen we op zoek gingen naar een appartement met twee slaapkamers, bleek dat niet betaalbaar.

Zelfs niet als prof?
Laoui: Ik was toen nog geen professor (lacht). En ook: mijn eigen studenten die nu in de farma zitten, verdienen een pak meer dan ik. We hebben de spoorweg van Etterbeek naar Louvain-La-Neuve afgereisd en in Limal, aan Walibi, iets gevonden. Voor de prijs van een appartement krijg je daar een heel huis met tuin. We wonen daar goed, het is een aangenaam dorp waar iedereen elkaar kent. En in vergelijking met Harvard of zo is het ook heel gemakkelijk. Mijn moeder woont niet ver van ons vandaan, net als de moeder van mijn vriend. Grootouders zijn altijd nuttig (lacht).

Het verbaast me eigenlijk dat u niet aan de faculteit geneeskunde in Jette werkt.
Laoui: Ik ben een bio-ingenieur. Wij werken dan wel veel samen met het ziekenhuis, maar ik doceer wel aan deze faculteit. Dat heeft ook voordelen.

Wat maakt u zo goed in deze job?
Laoui: Mijn groot talent is dat ik mij goed weet te omringen. Ik kan goed mensen aan elkaar matchen. Iemand die heel erg slim, maar niet zo handig en sociaal vaardig is bijvoorbeeld, met iemand die misschien wat minder briljant is, maar wel heel goede handen heeft en veel labowerk kan verrichten. Dat biedt goede resultaten. Daarnaast werk ik veel, al probeer ik de weekends vrij te hebben, of toch een van de twee dagen. In 2016 heb ik een burn-out gehad, wellicht omdat ik tijdens het zwangerschapsverlof ben blijven doorwerken. Ik dacht dat ik gewoon een buik­ontsteking had, maar de arts was duidelijk: een burn-out. Het heeft lang geduurd voor ik weer helemaal in het tempo kwam.

U ontwikkelt een kankervaccin, maar rond de coronavaccins is een discussie ontstaan of het recept ervan al dan niet publiek moet worden gemaakt. Wat is uw standpunt hierin?
Laoui: Ik denk dat er andere problemen zijn met de coronavaccins. Mijn schoonvader woont in Kenia en daar hebben ze veel vaccins gekregen en die worden niet gebruikt. Omdat de bevolking ze niet wil. Omdat er te weinig duidelijke info gegeven wordt. En omdat er een groot wantrouwen tegenover de overheid.

Maar los daarvan: moet het recept van een levensreddend middel openbaar worden gemaakt?
Laoui: Ik weet dat nog niet zo zeker. Oké, de farmabedrijven maken winst. Maar met de winst van dat ene product moeten ze het onderzoek van twintig of dertig gefaalde medicijnen betalen. Als ze dat recept openbaar moeten maken, willen ze die dure research in het vervolg misschien niet meer doen. Wel vind ik dat er een betere controle moet gebeuren op de prijszetting van medicijnen. Het is niet de bedoeling dat farmabedrijven grote winsten maken ten koste van patiënten.

Ook de overheid steekt geld in dat onderzoek.
Laoui: De farma-industrie werkt niet altijd met overheidsgeld. Bij ons is dat deels wel het geval. We worden dan ook sterk gestimuleerd om de resultaten open access te publiceren. Dat vind ik ook logisch. Maar toch is dat niet altijd zo simpel. Als je bijvoorbeeld een artikel in Nature (een wetenschappelijk toptijdschrift, red.) vrij toegankelijk wil zetten, dan kost je dat 9.000 euro.
Er zijn trouwens nog andere ethische vragen. Zo is een kankerbehandeling extreem duur. Als ik aan mijn internationale klas zeg dat een immuuntherapie 150.000 euro per shot kost, vallen de monden open. 'Met dat geld kan ik mijn hele dorp redden,' antwoorden studenten uit Sub-Saharaans Afrika me dan. Terwijl dat hier grotendeels wordt terugbetaald door de ziekteverzekering.

Pleit u er dan voor om dat niet te laten terugbetalen?
Laoui: Wij kunnen het laten terugbetalen, waarom dan niet? Als je kind kanker heeft, ga je daar zeker mee akkoord. De vraag is eerder: waarom houden wij onze rijkdom hier? Als je ziet hoeveel andere kinderen je met dat geld kan redden.

Het interview zit er net op als de fotografe binnenkomt, die aangeeft dat ze Damya Laoui al eens gefotografeerd heeft.

Laoui: ​​​​​​​Mij? Ja sorry, ik heb een lichte vorm van gelaatsblindheid. Ik herken mensen moeilijk. Wat heel vervelend is. Zo heeft een doctoraatstudente, die ik had aangenomen, een keer of zes goeiedag moeten zeggen eer ik wist wie ze was. Die gelaatsblindheid is verworven, ik heb dat niet van bij de geboorte.

Hoe is dat dan plots gekomen?
Laoui: ​​​​​​​Het is begonnen in 2018. Plots zag ik veel meer mensen en is de werkdruk ook verhoogd. Ik denk dat het daarmee te maken heeft.

Dus een film kijken is voor u een hele klus dan, met al die personages?
Laoui: ​​​​​​​Ja! Ik probeerde onlangs naar de serie The Wire te kijken. Dat was erg moeilijk.

En als u ons morgen ziet ...
Laoui: ... dan zal ik jullie waarschijnlijk niet herkennen. Ik heb het niet met iedereen, maar toch met heel veel mensen. Pas na vier of vijf keer herken ik ze. Dat komt arrogant over. Bijvoorbeeld bij de mama van het kindje bij wie mijn dochter net gaan slapen was, en die mij in de supermarkt vragend aankeek. En met die maskers is het nog eens extra lastig. Hoewel, ik kan die nu als excuus gebruiken. Zodra dat wegvalt, valt ook mijn excuus weg (lacht).