De maakbare stad: de Modelwijk in Laken

Brussel verandert elke dag, en vaak kunnen we ons al snel niet meer herinneren hoe een plek er vroeger nu weer uitzag. Als afsluiter van De maakbare stad kijken we terug op de Modelwijk in Laken, een plek die ontstond vanuit de filosofie van Le Corbusier en het voor Expo '58 typerende geloof in een maakbare toekomst.

In maart 2007 liep er een kleine tentoonstelling in het toenmalige Cité Culture van de Modelwijk in Laken. De Brusselse fotograaf Michael De Lausnay toonde er 56 kleurenfoto's van woonkamers van de wijk, soms mét bewoners erbij, maar soms ook zonder. Alle foto's waren in januari 2007 gemaakt, zonder poespas.

Ondanks het toen al sluimerende verval lieten de foto's van Michael De Lausnay verzorgde en propere appartementen zien en mensen die van de Modelwijk hun thuis hadden gemaakt. "De liefde waarmee de bewoners hun interieur hebben ingericht, getuigt van trots, en de knusheid is soms aandoenlijk om te zien", schreef Brussel Deze Week (de voorganger van BRUZZ magazine) toen in een recensie. Nochtans waren de foto's meteen genomen na aanbellen en was er dus geen tijd geweest om op te ruimen of schoon te maken. Ondanks de identieke opdeling van de appartementen toonde de foto's hoe elke individuele bewoner er iets persoonlijks van maakte, zonder rekening te houden met modernistische idealen of principes.

De Lakense Modelwijk was vooral het werk van architect Renaat Braem (1910-2001), naar de filosofie van Le Corbusier uit 1931: grote gebouwen, meestal op palen die voor een goede bezonning zorgen en de begane grond met veel groen vrij houden. Er was voorzien in een radicale scheiding van het voetgangers- en autoverkeer, evenals in een reeks collectieve voorzieningen: een cultureel centrum, een bibliotheek, een supermarkt, sport- en speelterreinen en veel groen. Dit moest het archetype van sociale huisvesting worden, recht tegenover het Atomium en de site van Expo '58, maar het project raakte pas begin jaren 1970 helemaal afgewerkt.

Het bouwen van de wijk was een idee van toenmalig volksvertegenwoordiger Fernand Brunfaut, conform zijn eigen Wet Brunfaut van 1949 en met middelen van het Nationaal Fonds voor de Huisvesting. Jammer genoeg werd uiteindelijk vooral beknot op die gemeenschappelijke delen en de omliggende ruimtes en traden er al snel problemen op door het gebruik van slechtere materialen tijdens de economische crisis van de jaren 1970. Het plan om een rij eengezinswoningen te bouwen in een zigzagpatroon langs de Romeinsesteenweg werd vervangen door vier blokken gebouwen van acht verdiepingen die geen enkel verband meer vertoonden met de oorspronkelijke architectuur van Renaat Braem. Vooral die blokken 9, 10, 11 en 12 waren, hoewel ze het laatst gebouwd werden, het eerst aan een opknapbeurt toe.

Renovatieplan

Daarom werd in 2005 een over twaalf jaar gespreid renovatieplan aangenomen op basis van een Masterplan dat werd opgesteld door een groep architecten: ARCHI+I, A33 en Jan Maenhout, geassocieerd met Wessel de Jonge. Brandveiligheid en isolatie moesten daarbij ook dringend aangepast worden aan de nieuwe standaarden.

Het renovatieproject kwam, door de omvang en complexiteit, begrijpelijk traag op gang. In 2011 liet TV Brussel, de voorganger van BRUZZ tv, bewoonster Huguette aan het woord die kloeg over door jongeren bewust vernielde straatverlichting die 20 weken lang onhersteld bleef. Volgens haar was, toen in 2011, Cité Modèle 'Cité Poubelle' geworden.

Wie vandaag een bezoek brengt aan de Modelwijk ziet dat vijftien jaar later de renovatiewerken nog steeds in volle gang zijn. De gebouwen 9, 10, 11 en 12 werden ook daadwerkelijk eerst aangepakt en zijn ondertussen al enkele jaren helemaal afgewerkt.

Sommige wooneenheden zullen na hun renovatie groter zijn dan voorheen, zoals ook gebeurde met de Brunfauttoren aan de Ninoofsepoort, evenwel zonder de woonblokken zelf groter of hoger te maken. Om te compenseren werden hier ondertussen vier nieuwe bijkomende appartementsgebouwen van 11 verdiepingen bijgebouwd langs de Romeinsesteenweg. Deze appartementen worden ook deels op de privémarkt aangeboden.

De reeds gerenoveerde woonblokken werden volledig gestript en weer ingekleed met nieuwe materialen die beter tegemoet komen aan hedendaagse normen inzake isolatie en afwerking. Het is opvallend hoe content de bewoners die we spraken zijn na de renovatie.

Françoise, een verzorgde en mooi opgeklede dame die al sinds de jaren 1990 in de Modelwijk woont en dus kan vergelijken, woont vandaag in de gerenoveerde woonblok nummer 10 en is tevreden. Een balkon wordt wel gemist en er is af en toe wel wat overlast door jongeren, maar de groene ruimtes maken veel goed. Bewoners van de Modelwijk maken buiten een wandeling wanneer ze een frisse neus willen halen en er heerst toch een zekere trots bij de bewoners om op deze bijzondere plek met een eigen geschiedenis te wonen.

Een beetje anders klinkt het bij Aurore die in het nog niet gerenoveerde woonblok 6 woont. Haar appartement bereik je via een passerelle over de hele lengte van de gevel en dat zorgt op sommige momenten van de dag voor wel wat lawaai. Vroeger was er een voetbalveldje tegenover het appartement waar ze nu woont, maar dat verdween bij een eerdere heraanleg van de openbare ruimte, zegt ze: "Nu spelen de kinderen een beetje overal." Aurore woont hier al haar hele leven, maar is blij dat de 'mensen nog met elkaar praten.'

Vederop zijn er twee speeltuintjes voor de allerkleinsten, net als sportveldjes voor voet- en basketbal in het centrale deel van de wijk. Met een grote Carrefour, Delhaize en een Colruyt aan de Romeinsesteenweg zijn hier trouwens drie supermarkten in de onmiddellijke omgeving. De nieuwe crèche voor 60 peuters is ondertussen al in gebruik en naast de gerenoveerde blok 2 wordt vandaag een volledig nieuw bibliotheekgebouw gebouwd dat het oude moet vervangen. Het metrostation Koning Boudewijn ligt vlakbij en ook met tram en bus is de Modelwijk goed bereikbaar.

Vandaag, in oktober 2022, legt bouwbedrijf Louis De Waele de laatste hand aan de totaalrenovatie van blok 2. De werfleider vertelt trots hoe ze hier sinds 2019, drie jaar en zonder onderbreking, gewerkt hebben. De renovatie van blok 3 is als volgende aan de beurt, maar dat zal door een andere aannemer met een lagere offerte gebeuren. Hij vertelt ook dat de gebouwen hier niet allemaal gelijk zijn en de renovatieaanpak bijgevolg ook niet. Er is ook het verhaal van een andere aannemer die eerder failliet ging, met vertraging tot gevolg.

Het valt op dat je hier vandaag welkom bent: mensen beantwoorden je groet hier bijzonder vriendelijk. Wanneer we een jonge dame met koptelefoon aanspreken, vertelt ze enthousiast over Averroès, het centre de la jeunesse, en het Centre Culturel. Ondanks de besparingen van de jaren 1970, is het modernistische ideaal van een stukje stad in de stad hier niet verdwenen. Het is geen toeval dat deze plek gekozen werd voor Tok Toc Knock van de KVS in 2012 en Pleinopenair in 2014. In 2018 draaiden Timeau De Keyser en Pieter Dumoulin er de film Étangs Noirs. Deze plek spreekt tot de verbeelding.

Nood aan sociale huisvesting

Het renovatieproject maakt deel uit van het Regionaal Woningplan, als antwoord op de stijgende vraag naar sociale woningen (ong. 32.000 gezinnen stonden ingeschreven op de wachtlijst in het jaar van de start van het project). Op maandag, donderdag en vrijdagvoormiddag kunnen bewoners met vragen en problemen terecht in het kantoor van de Lakense Haard ter plaatse. Aan de rij wachtenden op die ochtenden te zien is de behoefte aan begeleiding bij heel wat bewoners groot. Het trimestriële magazine Toctok van de Lakense Haard (het herfstnummer van 2022 heeft energie als thema) sluit hierbij aan.

De renovatie van de Modelwijk is een enorme klus, maar in november 2022 zullen de appartementen van blok 2 opnieuw bewoond kunnen worden. Meteen daarna is blok 3, waarover we het hierboven al hadden, aan de beurt: een nieuwe werf die 915 kalenderdagen tijd krijgt. De gedeeltelijke afbraak van blok 8 is voorzien vanaf augustus 2023 en de renovatie voor maart 2024. Blok 1 is als laatste aan de beurt om gerenoveerd te worden: de start daarvan wordt geschat tegen augustus 2025, zegt Vincent Renier, technisch directeur van bouwheer Lakense Haard.

En hoe zit het met de energieprijzen? "De gerenoveerde gebouwen krijgen, met de hulp van een externe investeerder, elk een warmtekrachtkoppeling op gas. Zonnepanelen komen er niet," zegt Renier.

Buiten de bouw van de nieuwe bibliotheek is er van de heraanleg van het centrale Modelwijkplein niet echt sprake, al zal er wel een opknapbeurt volgen na de renovatie van blok 1. De totaalrenovatie van de Modelwijk zal daarmee ongeveer 15 jaar geduurd hebben. Zoals bij nagenoeg elke werf gebeurt dat niet zonder slag of stoot, maar het was zeker nodig en sociale huisvesting in Brussel is, mogelijk zelfs meer dan vroeger, levensnoodzakelijk.