Sociale kloof achter CurieuzenAir: 'De lucht is hier goed maar je moet het kunnen betalen'

Sommige Brusselaars zijn maar liefst aan zes keer zoveel luchtvervuiling blootgesteld dan andere. De breuklijn loopt bijna gelijk met de inkomensverdeling: hoe armer de buurt, hoe slechter de lucht. Alleen: de bewoners van kwetsbare wijken liggen het minst wakker van die povere luchtkwaliteit. “Nochtans zijn ze de eerste slachtoffers,” duidt professor Dirk Jacobs.

“Brussel is toch overal vervuild?” Vraag de inwoners van Schaarbeek naar hun mening over luchtkwaliteit, dan gaan de schouders omhoog of sussen de lippen. “Wat is vervuiling?”, stelt Mustafa Akdeniz de vraag meteen terug. “Wij wonen hier al ons hele leven en we hebben er geen last van,” zegt zijn zus Kader. De twee hebben een tegelwinkel vlakbij het Koninginneplein. Hun ouderlijke huis ligt net naast de winkel. “Geen gezondheidsproblemen in de familie,” zeggen ze.

Volgens de meetresultaten van CurieuzenAir is de wijk van Mustafa en Kader een van de meest vervuilde van Brussel. Rond de Koningsstraat in Sint-Joost en Schaarbeek zijn scores van meer dan 40 microgram stikstofdioxide per kubieke meter gemeten. Gelijkaardige scores zie je aan het Ijzerplein, de Vlaamsepoort en de Schildknaapstraat in Brussel-Stad. Vanaf 40 microgram noemt de Europese Commissie de gezondheidsrisico’s voor buurtbewoners acuut. Die risico’s zijn een pak lager aan de rand van de stad. In Watermaal-Bosvoorde, Oudergem en Ukkel, maar ook Sint-Agatha-Berchem, hangt gemiddeld minder dan 20 microgram NO2 in de lucht.

“De grootste vervuilers zijn niet de dieselwagens, maar de schoorstenen en verwarming van de huizen. En denk je dat mijn buurman inzit met mijn gezondheid om zijn huis te verwarmen?” In de Philomènestraat staat Eker Seydi in zijn deuropening te bellen. Zijn zwarte BMW blinkt aan de overkant van de straat. Een dieselwagen met Euronorm 2, zegt Seydi. “Mijn Euro-4 heb ik verkocht. Niet omdat de overheid mij heeft overtuigd, hoor,” zegt hij. Seydi is een ervaren mecanicien. Hij vindt de lage-emissiezone overdreven en zou liever hebben dat de gemeente doorgaand verkeer en straatracers aanpakt. Zelf woont hij al zijn hele leven in ditzelfde huis, halfweg tussen de Haachtsesteenweg en de Grensstraat. Een rode zone volgens de resultaten van CurieuzenAir. “Maar Brussel is in haar geheel vervuild,” reageert Seydi als hij dat hoort.

Prioriteiten

De kaart van CurieuzenAir toont dat Seydi’s wijk tot vier à vijf keer meer vervuild is dan het zuidoosten van Brussel. De inkomensverdeling in Brussel verloopt bijna parallel met deze kaart. Volgens gegevens van Statbel is het gemiddeld netto belastbaar inkomen in Sint-Joost meer dan half zo laag als in de zuidoostelijke gemeenten zoals Watermaal-Bosvoorde en Ukkel. Ook Schaarbeek, Molenbeek, Koekelberg en delen van Brussel-Stad en Sint-Gillis kleuren donkerder op de kaart van CurieuzenAir, terwijl de gemiddelde inkomens er ook lager liggen.

In sociaal kwetsbare buurten zijn inwoners niet alleen meer blootgesteld aan luchtvervuiling, ze zijn zich er ook minder van bewust. “Uit onderzoek weten we dat veel Brusselaars wakker liggen van luchtkwaliteit, meer nog dan Vlamingen of Walen trouwens,” zegt professor Dirk Jacobs, socioloog aan de ULB en een van de onderzoekers van CurieuzenAir. Maar, zegt hij, “als we vergelijken onder de Brusselaars, staat luchtkwaliteit lager op de prioriteitenlijst van mensen die in kansarme buurten wonen of die zelf kansarm of lager opgeleid zijn. Het is een lagere bezorgdheid voor hen. Terwijl we nu duidelijk kunnen vaststellen dat zij in de eerste plaats de slachtoffers zijn.”

Vorig jaar toonde een VUB-studie al duidelijk aan wat de impact van luchtvervuiling op die armere wijken is. Binnen de Vijfhoek en in de gemeenten van de eerste kroon hangt een pak meer fijn stof in de lucht dan in de zuidoostelijke hoek van Brussel. In diezelfde buurten zijn de woningen gemiddeld minder comfortabel en is er meer werkloosheid. “En net in die buurten zijn tussen 2001 en 2014 meer inwoners vroegtijdig gestorven,” zegt sociaal epidemiologe Lucía Rodriguez Loureiro van het Brussels Centre for Urban Studies. “De doodsoorzaak was meestal een cardiovasculaire ziekte.” Rodriguez Loureiro doet momenteel een vervolgstudie naar ademhalingsziektes.

“Het is moeilijk om gezondheidsproblemen in armere wijken eenduidig aan luchtvervuiling toe te wijzen, want in die wijken roken de mensen gemiddeld ook meer en zijn de huizen vaak minder goed verlucht,” zegt longarts Olivier Michel (CHU Brugmann/Chirec), gespecialiseerd in allergieën. “Als arts merk ik niet veel meer ademhalingsziektes in armere wijken dan in de stadsrand. Daarvoor heb je onderzoek bij duizenden patiënten nodig.” Al bestaan er wel omgevingseffecten door stikstofvervuiling, zegt Michel. “Astmapatiënten, vooral kinderen, lopen meer kans op ziekenhuisopname als ze dichterbij een drukke laan wonen. En we zien ook meer pollenallergieën in gebieden met meer dieselwagens.”

Eerder dan allergieën of astma vreest Michel meer hart- en vaatziekten door luchtvervuiling. “Er zijn veel meer argumenten dat vervuiling een rol speelt bij cardiovasculaire ziektes zoals beroertes,” zegt de longarts. “Stikstofdioxide is een gas. Je ademt het in, maar ook weer uit. Het kan soms een ontstekingsreactie veroorzaken, maar is minder gevaarlijk voor chronische ademhalingsziektes.” Stikstofdioxide is wel vooral afkomstig van het verkeer, en daarmee een belangrijke indicatie van andere luchtvervuiling. “Als je fijn stofdeeltjes inademt, adem je die niet mee uit. Die belanden op de bodem van de longen en zullen via de longen in de bloedvaten sluipen,” zegt Michel. Zo verhoogt het risico op hartinfarcten, beroertes en vroegtijdig overlijden.

Dat risico verhoogt opnieuw ongelijk, blijkt nog eens uit het VUB-onderzoek van Rodriguez Loureiro. Per extra 10 microgram NO2 in de lucht loopt een inwoner van een rijkere buurt 2 procent meer kans op vroegtijdige sterfte. In een armere buurt is dat risico dubbel zo hoog. En per verhoging van 10 microgram fijn stofdeeltjes (PM 10) in de lucht verhoogt de sterftekans in armere buurten maar liefst met 27 procent. Dat is meer dan drie keer hoger dan bij eenzelfde concentratie in rijkere buurten.

L'air, c'est cher

In het zuidoosten van Brussel is de lucht volgens het CurieuzenAir-onderzoek beduidend schoner. In Watermaal-Bosvoorde, de gemeente met de meeste blauwe stippen van Brussel, hoor je meer vogels dan verkeer en komen de inwoners graag buiten. We zijn aan de Drie Linden, een gemengde buurt naast de sociale woonwijk Logis-Floréal. “Ik heb het grote lot gewonnen,” zegt bewoonster Lala, die hier zes jaar geleden een plek vond. “Het is hier mooi, fris en groen. Zalig,” zeggen twee vriendinnen uit een drukkere wijk, die een frisse neus komen halen op wandel. Maar kopen in Bosvoorde is niet evident. “L’air, c’est cher,” zegt de zestiger Paul Antoons, die zijn hond uitlaat in de statige Brabantse Prinsenlaan. Hij groeide op in de Logis-Floréal, maar het lukte hem nog niet om een eigen huis te kopen in zijn gemeente.

In Bosvoorde zijn de NO2-concentraties lager dan 15 of zelfs 10 microgram per kubieke meter, de ondergrens volgens de Wereldgezondheidsorganisatie. “Ik weet het. Dat is een van de redenen waarom ik hier woon.” Teresa Lagerwall woont al dertig jaar in de Logis-Floréal. Niet als huurder, maar als eigenaar. Dat haar dieselwagen vanaf eind maart de stad niet meer binnen mag, vindt ze geen probleem. “Je kan je plan perfect trekken met twee benen en een fiets,” zegt de kunstenares. De huizen in de Logis-Floréal staan per twee in vrijstaande blokken en overal zijn er voor- en achtertuintjes. Eventuele vuile lucht kan er sneller wegwaaien dan in de dichtbebouwde, smallere straten van Schaarbeek en Sint-Joost.

“Hoe meer open ruimte en hoe meer afstand van het verkeer, hoe beter natuurlijk voor de luchtkwaliteit,” zegt socioloog Dirk Jacobs van CurieuzenAir. “Maar de stad is natuurlijk wat ze is. Sommige wijken zijn al heel dichtbebouwd. Dan komt het erop aan om de verkeersdruk zoveel mogelijk te beperken.” Dat vindt ook Lucía Rodriguez Loureiro. “Als je het verkeer in het stadscentrum vermindert, moet je het niet naar andere plekken sturen,” zegt ze. “Uiteindelijk is een holistische aanpak nodig, met extra openbaar vervoer en bijvoorbeeld bedrijfsfietsen.”

Het Brussels gewest is al bezig met lage-emissiezones en verkeersluwe wijken. “Als je de luchtkwaliteit vergelijkt met tien of twintig jaar geleden, dan is die vandaag veel beter. Dat toont toch aan dat een aantal beleidsmaatregelen werken,” zegt Dirk Jacobs. De gemiddelde deelnemer van het CurieuzenAir-onderzoek is daar ook bewust mee bezig, blijkt. Ze zijn gemiddeld hoogopgeleid, welgesteld en politiek groen-gezind. “Ik denk dat het nu belangrijk is dat mensen overal in Brussel zich bewust worden van de problematiek rond luchtvervuiling, zeker zij die er het zwaarst onder lijden,” zegt Jacobs.